Postulaty Ogólnopolskiej Rady Konserwatorów Dzieł Sztuki
przy Zarządzie Głównym Związku Polskich Artystów Plastyków
w ramach II Kongresu Konserwatorów Polskich
- Diagnoza aktualnej sytuacji ochrony zabytków z perspektywy środowiska konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki
1.1. Od lat obserwujemy z dużym niepokojem proces pogarszania stanu faktycznej ochrony zabytków w trakcie prac remontowych i konserwatorskich wykonywanych przy nich. Na porządku dziennym spotykamy praktykę eliminacji i marginalizacji dyplomowanych konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki w inwestycjach dotyczących dóbr kultury, pomimo iż najczęściej finansowane są one ze środków państwowych, samorządowych, czy unijnych przeznaczanych na ich ratowanie. Ten niepokojący proceder przyjął obecnie formę nieznaną w powojennej historii i stanowi oczywiste wypaczenie polityki państwa, zarówno w zakresie zabezpieczenia oryginalnej substancji zabytków, jak i prawidłowości wydatkowania funduszy. Doświadczenia wyniesione z fatalnego, w tym aspekcie, wydatkowania środków poprzedniej perspektywy finansowej UE konieczne są do uwzględnienia przed uruchomieniem nowej 2014-2020.
1.2. Kompleksowe prace przy zabytkach, szczególnie dużych obiektach architektonicznych, realizowane są przez firmy budowlane – Generalnych Wykonawców specjalizujących się w nowej architekturze, głównie galerii handlowych. Firmy te nie posiadają na szczeblu kierowniczym i decyzyjnym wykwalifikowanej kadry konserwatorskiej, natomiast zatrudnianym jako podwykonawcy konserwatorom narzucają priorytet terminu i ceny – kosztem wartości zabytkowych. Harmonogramy prac i koordynacja podwykonawców stoi wspak technologii i porządkowi prac konserwatorskich, co w rezultacie prowadzi do nieodwracalnych zniszczeń i zubożenia zasobu substancji zabytkowej
1.3. Niezależnie od dużych inwestycji oczekiwania inwestorów doprowadzają do sytuacji, w której sztukę konserwatorską zastępują praktyki niewykwalifikowanych „znachorów”, skomplikowany proces konserwatorski zastępuje się gotowymi receptami producentów materiałów a gruntowną konserwację zabytkowej struktury obiektu wypiera tandetna i szkodliwa „estetyzacja”.
1.4. Autorski proces, jakim jest KONSERWACJA-RESTAURACJA składa się z badań, autorskiego projektu i programu prac, realizacji prac konserwatorskich i restauratorskich oraz opracowania ich dokumentacji. Ten ukształtowany przez twórców słynnej na cały świat Polskiej Szkoły Konserwacji proces nakłada na konserwatora pełną moralną, formalną i materialną odpowiedzialność za zabytki, dzieła sztuki i rzemiosła powierzone jego pieczy. Powszechne niezrozumienie specyfiki tego procesu doprowadziło do niedopuszczalnego jego rozbicia, wykluczając twórcę badań, projektu i programu konserwacji zabytku z procesu realizacji. Ta praktyka wykreowała dowolność wykonywanych przy zabytku prac, a specjalistyczna koncepcja konserwatorska stała się przysłowiowym listkiem figowym, zaspakajającym jedynie wymóg formalny procesu inwestycyjnego. Równie konsekwentnie wyeliminowano merytoryczną dyskusję o kształcie i prawidłowości realizacji koncepcji konserwatorskiej, której gwarantami byli niegdyś rzeczoznawcy branżowi wyłaniani przez środowisko, pełniący podczas prac merytoryczny nadzór
1.5. Przepisy prawne nie nakładają obowiązku opracowania programu prac konserwatorskich, projektu konserwatorskiego oraz dokumentacji przez wykwalifikowanych dyplomowanych konserwatorów-restauratorów. Z praktyki wiadomo, że dziś autorem tych dokumentów może być malarz, murarz, polonista, ktokolwiek, co jest przyczyną niefachowych i pobieżnych opracowań. Zupełną patologią jest, gdy projekt konserwatorski przygotowuje przedstawiciel handlowy firmy sprzedającej materiały konserwatorskie lub firmy zajmującej się pozyskiwaniem środków na prowadzenie prac. Działa on wówczas w interesie firmy a nie zabytku!
1.6. Poważny problem stanowi rozgraniczenie dzielące prace w zabytku na budowlane i konserwatorskie. Skutkuje to odsunięciem specjalistów od działań, które nie zostaną zdefiniowane jako konserwatorskie. W rezultacie prace przy wątkach ceglanych, zabytkowych wyprawach, stolarce okiennej i drzwiowej, detalach sztukatorskich i kamiennych, metaloplastyce etc., kwalifikowane najczęściej jako prace budowlane, wykonywana są przez robotników. Spełnia to cel autorów ustawy deregulacyjnej, jakim było obniżenie cen prac konserwatorskich i stworzenie dodatkowych miejsc pracy, ale nieuchronnie prowadzi do nieodwracalnej utraty wartości zabytkowych naszego dziedzictwa! Tymczasem, między innymi prof. Andrzej Tomaszewski wielokrotnie podkreślał (np. w czasie dyskusji na krakowskiej konferencji o konserwacji zabytkowych elewacji), że zabytkowe powierzchnie architektoniczne winny być domeną działań konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, a nie robotników budowlanych!
Przyczyny takiego stanu rzeczy upatrujemy w bardzo już głębokim osłabieniu służb konserwatorskich oraz źle skonstruowanym prawie dotyczącym ochrony zabytków i zamówień publicznych. Powstające akty prawne nie są w dostatecznym stopniu konsultowane ze środowiskiem specjalistów-praktyków. *
Nasz głos bywał nagminnie pomijany, choć nie występujemy jako grupa nacisku działająca we własnym interesie, a działamy w interesie powierzonych naszej opiece zabytków. *
- Postulaty rozwiązania problemów
2.1. Postulujemy przywrócenie służbom chroniącym zabytki statusu administracji niezespolonej, jako że dziedzictwo jest dobrem ogólnonarodowym
2.2. Postulujemy w ramach systemu zamówień publicznych stworzenie odrębnej procedury, dzięki której priorytetem będzie skuteczna ochrona dziedzictwa, np. formułę konkursów.
2.3. Postulujemy stworzenie systemu wieloletniego, płynnego finansowania prac w obiektach zabytkowych, gwarantującego poszanowanie prawidłowej technologii ich prowadzenia i możliwości realizacji – w zgodzie ze sztuką konserwatorską – wszystkich niezbędnych zabiegów we właściwym czasie.
2.4. Konieczne jest wprowadzenie do praktyki wymogu uzyskania wytycznych konserwatorskich WUOZ jeszcze przed przystąpieniem do prac przygotowawczych i projektowych. Zabezpieczy to zabytki przed komplikacjami i ryzykiem utraty dotacji w procesie realizacji inwestycji.
2.5. Postulujemy obligatoryjne wykonywanie badań historycznych, architektonicznych, archeologicznych i konserwatorskich zabytków w ramach procesu przedprojektowego i ich finansowanie z budżetu Państwa. Brak takich badań skutkuje często nieoczekiwanymi odkryciami w trakcie realizacji prac, które komplikują proces inwestycyjny, a niekiedy uniemożliwiają skonsumowanie dotacji. Powoduje też ryzyko przypadkowych i nieodwracalnych zniszczeń zabytku, pomniejszenia lub likwidacji jego wartości rynkowej (np. nieruchomości) a w ostatecznym rozrachunku prowadzi do umniejszania zasobu dziedzictwa narodowego.
2.6. Postulujemy wprowadzenie obligatoryjnego wymogu projektu konserwatorskiego holistycznie ujmującego problematykę zabytku, opracowywanego interdyscyplinarnie przez zespół specjalistów, w tym konserwatorów dzieł sztuki – finansowanego z budżetu Państwa. Niezbędne jest ustalenie zasad nabywania uprawnień do projektowania, zwłaszcza przez osoby nie będące wykształconymi praktykami konserwatorami-restauratorami, przygotowywanymi w trakcie edukacji do tworzenia takich projektów.
2.7. Postulujemy, aby kierownik budowy w obiekcie zabytkowym musiał posiadać specjalistyczne wykształcenie uzupełniające w postaci studiów podyplomowych w zakresie konserwacji zabytków architektury oraz specjalistyczną praktykę zawodową. W tym celu konieczna jest zmiana w aktach prawnych i wprowadzenie szczegółowych zasad odbywania praktyki zawodowej w obiektach zabytkowych, określenie podmiotów mogących je prowadzić oraz ustalenie konieczności zakończenia praktyk egzaminem (przez analogię do zasad uzyskiwania uprawnień budowlanych oraz stażu adaptacyjnego i testu umiejętności). Dla dotychczas działających konieczna jest procedura akredytacji.
2.8. Postulujemy przywrócenie obligatoryjnego nadzoru merytorycznego przy każdej pracy – realizowanego przez rzeczoznawców z listy MKiDN oraz rzeczoznawców Ogólnopolskiej Rady Konserwatorów Dzieł Sztuki ZPAP. Postulujemy zwłaszcza obligatoryjne wprowadzenie funkcji inspektora nadzoru konserwatorskiego, działającego z ramienia inwestora, do prac konserwatorskich i budowlanych w obiektach zabytkowych, którym powinien być specjalista konserwator-restaurator dzieł sztuki.
2.9. Postulujemy, aby środki dotacyjne w określonym procencie mogły być przeznaczane na opłacenie obsługi procesu konserwatorskiego, w tym rzeczoznawczego nadzoru konserwatorskiego, niezbędnych konsultantów itp.
2.10. Postulujemy upowszechnianie praktyki stosowanej w krajach skandynawskich, w myśl której wykonawca prac konserwatorskich i remontowych ma obowiązek przez 10 lat utrzymać obiekt w dobrym stanie, wykonując naprawy w ramach gwarancji oraz stałej opłaty abonamentowej.
2.11. Postulujemy przywrócenie pełnej personalizacji prac konserwatorsko-restauratorskich – nazwiska wykonawców powinny być widoczne w, na, lub obok obiektu zabytkowego.
2.12. Postulujemy popularyzację monitoringu stanu zabytków, w tym także ocenę skuteczności wykonanych wcześniej prac.
2.13. Postulujemy upowszechnienie ochrony profilaktycznej poprzez stworzenie możliwości wczesnej interwencji (na wzór Monumententwacht).
2.14. Postulujemy powiązanie przyznawania dotacji z prawidłowością sprawowania codziennej opieki przez właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych.
2.15. Postulujemy (w nawiązaniu do pkt. 12 rezolucji I Kongresu Konserwatorów w 2005 r.) utworzenie Porozumienia lub Federacji Stowarzyszeń Działających na Rzecz Ochrony Zabytków. ORKDS ZPAP deklaruje udział w tworzeniu takiej struktury.
2.16. Apelujemy, aby Stowarzyszenia skupiające specjalistów pracujących na rzecz ochrony dziedzictwa czyniły starania w celu popularyzacji wartości zabytkowych w rozumieniu duchowym i materialnym.
2.17. Postulujemy włączenie Ogólnopolskiej Rady Konserwatorów Dzieł Sztuki ZPAP w opiniowanie aktów prawnych dotyczących ochrony dziedzictwa narodowego.*
2.18. Postulujemy – jak praktykowano wcześniej – włączenie przedstawiciela Ogólnopolskiej Rady Konserwatorów Dzieł Sztuki do komisji/zespołu opiniującego wnioski i kandydatury na rzeczoznawców MKiDN
Warszawa, 7 października 2015 r.
Opracowali:
Piotr Białko
Bożena Boba-Dyga
Dorota Kowalik-Kociszewska
Konsultacja: Bogumiła J. Rouba i Dorota Wandrychowska
*Należy z zadowoleniem podkreślić, że zostaliśmy zaproszeni do konsultacji ostatnich trzech dokumentów przygotowywanych przez stronę
rządową (w tym projekt Ustawy o zmianie ustawy o ochronie zabytków i
opiece nad zabytkami oraz ustawy o wojewodzie i administracji rządowej
w województwie). 20.04.2106 r.
